زنبور عسل و دنیای شگفت انگیز آن

زنبور عسل و دنیای شگفت انگیز آن

بد نیست کمی بیشتر با این حشره باهوش آشنا شویم.
هیچ حشره دیگری مانند زنبور عسل به انسان نفع نمی‌رساند. قرن‌ها است زنبور داران از کندوهای زنبور عسل نگهداری می‌کنند و عسل شیرین و مقوی که آنها تولید می‌کنند را استخراج می‌کنند. گرده افشانی بسیاری از محصولات کشاورزی که ما می‌کاریم بسته به زنبور عسل است. در واقع زنبور عسل مسئول گرده افشانی یک سوم کل محصولات کشاورزی دنیا است!
زنبور عسل از حشرات اجتماعی است حتی اگر در خارج از کندو دارای غذای کافی باشد نمی تواند به تنهایی زندگی کند.

گونه و نژادهای زنبور عسل:

۱- زنبور هندی (Apis Indiea)
۲- زنبور درشت (Apis drostata)
۳- زنبور ریز (Apis florae)
۴- زنبور عسل معمولی (Apis mellifera)

زنبور عسل شامل سه دسته اند:

۱- ملکه (Queen) که تخم می گذارد.
۲- نرها (prones) کارشان فقط بارور کردن ملکه های جدید است.
۳- کارگرها (Worker) که ماده عقیم هستند و اغلب انواع متعددی دارند.

نکاتی درباره زنبور عسل:

۱- زنبور عسل می‌تواند سرعتی بیشتر از ۲۴ کیلومتر در ساعت داشته باشد.
ممکن است به نظرتان برسد ۲۴ کیلومتر در ساعت خیلی سریع است اما در واقع در دنیای حشرات سرعتی آهسته تلقی می‌شود. بدن زنبور عسل برای طی کردن فاصله از گلی به گل دیگر طراحی شده نه برای سفرهای دور و دراز. بال‌های کوچک او باید ۳۵۰ تا ۵۰۰ بار در ثانیه باز و بسته شوند تا بتوانند بدن کوچک او را روی هوا معلق نگه دارند.

۲- یک کلنی زنبور عسل می‌تواند تا ۶۰٫۰۰۰ زنبور را در خود جای دهد.
برای اداره یک کلنی زنبورهای زیادی باید با هم همکاری کنند، اگر تعداد دقیق‌تر را بخواهید ، بین ۲۰٫۰۰۰ تا ۶۰٫۰۰۰ زنبور. زنبورهای پرستار از اعضای جوان کلنی مراقبت می‌کنند در حالی که ملازمان ملکه او را می‌شویند و به او غذا می‌دهند. زنبورهای گارد جلوی در کلنی می‌ایستند و مراقب اوضاع هستند. کارگران ساختمانی کلونی شالوده موم زنبوری را می‌سازند که ملکه در آنها تخم گذاری می‌کنند و کارگرهای دیگر عسل را ذخیره می‌کنند. کارگرهای مسئول کفن و دفن اجساد زنبورهای مرده را از کندو به بیرون حمل می‌کنند. زنبورهای مسئول جمع آوری گرده باید گرده و شهد لازم برای تغذیه کل کلنی را به همراه بیاورند.

۳- یک زنبور کارگر به تنهایی در حدود یک دوازدهم قاشق چایخوری عسل تولید می‌کند.
قدرت زنبور عسل در کار گروهی او نمایان می‌شود. زنبورهای کارگر باید از بهار تا پاییز در حدود ۲۷ کیلوگرم عسل تولید کنند تا کل کلونی در طول زمستان غذا داشته باشد. ده‌ها هزار کارگر باید با یکدیگر همکاری کنند تا این میزان عسل تولید شود.

۴- زنبورهای عسل از یک زبان پیچیده نمادی برای صحبت با هم استفاده می‌کنند.
به غیر از خانواده پستانداران، زنبورهای عسل پیچیده‌ترین زبان نمادی روی کرده زمین را دارند. بدن این حشره یک میلیون نورون را در یک مغز کوچک مکعبی شکل جای داده است و زنبور از تک تک این نورون‌ها استفاده می‌کند. زنبورهای کارگر در طول زندگی‌شان نقش‌های گوناگونی بر عهده می‌گیرند. آنها باید شهد و گرده گل‌ها را جمع کنند، مسیر برگشت به خانه را راه یابی کنند و چیزهایی که دیده اند را با دیگر اعضای کلونی در میان بگذارند.

۵- زنبور عسل نر بلافاصله بعد از جفتگیری می‌میرد.
زنبور عسل نر تنها یک وظیفه دارد، او اسپرم مورد نیاز ملکه را تامین می‌کند. تنها یک هفته بعد از خارج شدن از سلول‌های نوزادی، نرها آماده جفتگیری هستند و بعد از انجام وظیفه ، بلافاصله می‌میرند.

۶- دمای داخل کندو در طول سال روی ۳۳ درجه سانتی گراد ثابت است.
زمانی که هوا سرد می‌شود، زنبورها گروه‌های به هم فشرده‌ای تشکیل می‌دهند و کندوشان را در بر می‌گیرند تا آن را گرم نگه دارند. کارگرهایی که اطراف ملکه قرار دارند دور او را احاطه می‌کنند تا سرمای بیرون به او نرسد. با فرا رسیدن تابستان که هوا گرم است کارگرها بال می‌زنند و به این طریق باد را به داخل کندو هدایت می‌کند و از گرم شدن بیش از حد ملکه و جوان‌ترها جلوگیری می‌کنند. در تابستان حتی می‌توان از چند قدم دورتر از کندو هم صدای بال زدن زنبورها را شنید.
زنبور عسل (Apis mellifera) از راسته نازک بالان (Hymenoprera) است. زنبور عسل قسمت های دهانی جونده و مکنده، هر دو را داراست.دگردیسی زنبور عسل کامل است و به طور دسته جمعی زندگی می کند.

۷- زنبور عسل موم را از غدد خاصی در شکمش تولید می‌کند.
جوان‌ترین زنبورهای کارگر موم را تولید می‌کنند و کارگران با استفاده این موم لانه‌های شش ضلعی کندو را می‌سازند. ۸ جفت غده در بخش زیرین شکم زنبور عسل، قطرات موم را تولید می‌کنند. وقتی موم در مجاورت هوا قرار می گیرد به تدریج سفت می‌شود. کارگرها باید این موم را درون دهان‌شان نگه دارند تا نرم بماند و برای ساخت و ساز مناسب باشد.

۸- هر زنبور عسل ممکن است در هر روز به ۲۰۰۰ گل سر بزند.
زنبور عسل کارگر نمی‌تواند تمام گرده‌ گل‌هایی را که هر روز به آنها سر می‌زند در یک نوبت حمل کند، به همین دلیل او هر بار به ۵۰ تا ۱۰۰ گل سر می‌زند، سپس گرده آنها را به کندو حمل کرده و دوباره برای پیدا کردن گرده و شهد بیرون می‌رود و این روند را ادامه می‌دهد. زنبور این چرخه را در طول روز ادامه می دهد که فشاری زیادی به بدن او وارد می کند. یک زنبور کارگر ممکن است تنها ۳ هفته زنده باشد.

۹- کندو نوع زنبورهایی که از سلول‌های نوزادی خارج می‌شوند را تعیین می‌کند.
وظیفه زنبوری که از تخم خارج می‌شود بسته به غذایی که می‌خورد مشخص می‌شود. لاروهایی که قرار است ملکه شوند تنها با ژل رویال تغذیه می‌شوند. زنبورهای ماده دیگر به این دلیل کارگر می‌شوند که تنها از گرده گل و عسل تغذیه کرده اند.

۱۰- اینجا دنیای زنان است.
نرهای کلونی از تخم های نابارور متولد می‌شوند و تنها ۱۵ درصد از جمعیت کلونی را تشکیل می‌دهند. وجود نر نشانه خوبی برای یک کندو است. وقتی نرها در کلونی هستند نشان دهنده آن است که کندو به اندازه کافی غذا دارد. اما با این حال با تمام شدن فصل آنها را از کندو بیرون می‌کنند چرا که منابع غذایی کندو را می‌خورند. تمام کاری که نرها در کلونی بر عهده دارند جفتگیری و خوردن غذا است. بر خلاف زنبور عسل های ماده، آنها هیچ کار دیگری ندارند. آنها حتی نیش هم ندارند!

۱۱- زنبورها دیوانه تمیزی هستند.
زنبورهای کارگر به شدت تلاش می‌کنند تا کندو را کاملا تمیز نگه دارند. تنها زنبوری که فضولاتش را در داخل کندو دفع می‌کند ملکه است و زنبورهای کارگر بلافاصله بعد از دفع او فضولاتش را جمع می‌کنند و محل را تمیز می‌کنند. زنبور عسل حتی حواسش هست که در داخل کندو نمیرد! او در بیشتر مواقع در هنگام مرگ از کندو خارج می‌شود تا جنازه‌اش در کندو نیافتد و غذا و محل زندگی دیگر زنبورها را آلوده نکند!

ساختار بدن زنبور عسل:

سر زنبور عسل: در جلوترین قسمت بدن قرار داشته و شامل اعضای زیر است: دو عدد چشم مرکب ، سه عدد چشم ساده ، دو عدد آنتن و دهان با خرطوم. بزرگی چشمها وسیله‌ای است که زنبوردار به کمک آن به راحتی می‌تواند زنبور نر را از کارگر تشخیص دهد. زیرا چشمهای زنبور نر بزرگتر بوده و از عقب سر بهم می‌رسند، ولی در زنبور کارگر و ملکه بهم نمی‌رسند. کار آنتنهای زنبور عسل ، لمس کردن و بوییدن است. زنبور عسل به کمک خرطوم ، شهد را از روی گلها جمع آوری و از راه دهان به داخل کیسه عسلی می‌فرستد.

سینه زنبور عسل: زنبور عسل از سه حلقه کیتینی درست شده و اعضای زیر به آن اتصال دارند: چهار عدد بال یا پر که دو عدد آنها بالهای جلویی و دو عدد دیگر بالهای عقبی هستند. شش عدد پا که جفت عقب آن دارای حفره‌هایی به نام سبد می‌باشند و زنبور عسل در دوران فعالیت خود گرده‌های گل در آن پر و با خود به کندو حمل می‌کند. این سبدها در کارگران بزرگتر از نرها هستند.

شکم زنبور عسل: در قسمت انتهایی بدن زنبور عسل قرار داشته، از ۶ حلقه کیتینی پشتی و ۶ قطعه شکمی تشکیل شده است. در انتهای شکم زنبور عسل،مخرج برای دفع مدفوعات دیده می‌شود. از راه همین مخرج ، زنبور عسل قادر است خاری را که در داخل بدنش جای دارد، خارج کرده و نیش بزند. زنبور عسل نر نمی‌تواند نیش بزند، چون اصلا نیش ندارد.

غده های مهم زنبور عسل:

در داخل دو طرف سر کارگر زنبور عسل یک جفت غده‌ای به نام غده‌های شیری وجود دارد که از خود ماده‌ای به نام شیر یا ژل شاهانه ترشح می‌کند و با آن ملکه و لاروهای خیلی جوان را تغذیه می‌نمایند.
غده‌های بزاقی زنبور عسل همراه با یک جفت غده سینه‌ای بوسیله یک کانال مشترک ، ترشحاتشان را به داخل دهان زنبور می‌ریزند. ترشحات این غده‌ها در موقع لارو بودن صرف تنیدن به دور خود شده و پس از رشد و تبدیل به یک زنبور کامل ، نقش غده بزاق دهان را در زندگیشان بازی می‌کنند.
غدد زیر آرواره‌ای زنبور عسل که در کارگران خیلی کوچک و غیرفعال بوده و در ملکه بسیار بزرگ و فعال است. ماده‌ای بوسیله این غده ترشح می‌شود که با بوی مخصوصش باعث تمیز ملکه از سایر زنبورهای عسل می‌شود.
در زیر شکم زنبور عسل ۴ جفت غده‌های مومی وجود دارد که سه جفتش فعال هستند و موم ترشح می‌کنند و بکار ساختن سلولها و شان می‌خورند.
غده‌های بویایی زنبور عسل: در پشت زنبورها غده‌ای به نام غده بویایی دیده می‌شود که کارش تشخیص بوهاست.
غده‌های مخزنی زنبور عسل: سه عدد غده در مخزن به نام غده‌های مخزنی،مدفوعاتی را که در آنجا ذخیره شده‌اند، مرتب ضد عفونی می‌کنند.

ساختمان مورفولوژیکی زنبور عسل:

بدن زنبور عسل به طور متراکم از موهایی پوشیده است که دارای تارهای (Barbs) جانبی کوتاهی است و به راحتی دانه های گرده را می گیرند.در چشم های مرکب و پاهای زنبور عسل،موهای صاف وجود دارد پاهای جلویی زنبور عسل در حاشیه ساق (tibia) موهای راست و خشن و کوتاهی را دارد و برای تمیز کردن چشم ها از گرده گل به کار می رود و برس چشمی (Eye bursh) می گویند.
بالهای زنبور عسل در هنگام پرواز به وسیله قلاب هایی به هم درگیر می شوند و یا بال به نظر می رسند و نوک این بالها مسیر شکل را طی می کند.ممکن است ۴۰۰ بار در ثانیه مرتعش شوند.آرواره های زیرین mandibles در کارگران صاف برای جمع آوری گرده و ساختن شاخه ها به کار می رود. آرواره های بالایی maxillae مانند قاشقک های طویلی بوده و برای جمع آوری گرده های گل به کار می رود.
لب تحتانی تبدیل به خرطوم شده و ضمایم حسی – بی (Cabialplas) در اطراف آن قرار دارد. مایع شهد در اثر عمل مکنده حلق به درون چینه دان بزرگ یا معده عسل (Money Stomash) کشیده می شود. چهار لب مثلثی دریچه ای را درست می کند و از ورود عسل به معده جلوگیری می کند. بجز موقعی که جهت تغذیه مورد نیاز است. روده زنبور عسل باریک و دراز است. و تقریباً به ۱۰۰ لوله کوچک، مالپیکی اتصال دارد و روده راست، بزرگ است و به مخرج ختم می شود. در انتهای بدن زنبور عسل سوزن وجود دارد که فقط در کارگرها و ملکه ها دیده می شود. حس بویایی در زنبوران عسل بسیار قوی و تیز است و چشم ها دارای تعداد فراوانی واحدهای بینایی است و دارای مغز نسبتاً بزرگ است:زنبوران عسل قادر به تشخیص رنگ قرمز و سیاه از هم نمی باشند.

تولید مثل زنبور عسل:

اندام های جفت گیری،در کارگرها تنها اثری از آن دیده می شود ولی در ملکه به خوبی توسعه یافته است.ملکه جوان ۶ روز بعد از بیرون آمدن، با یک زنبور عسل نر جفت گیری می کند، اندام های جفت گیری نر پاره شده و در کیسه تناسلی ماده باقی می ماند و تا اینکه بعد از بازگشتن به کندو، کارگرها آن را از بین می برند. اسپرماتورزوئیدهایی که بدین صورت در کیسه ذخیره اسپرم، جای می گیرد، برای همه تخم های لقاح یافته ای که ملکه خواهد گذاشت، به کار می رود. تخمدان های ملکه زنبور عسل پر شده و شکم را پر می کند و ظرف دو روز، شروع به تخم گذاری می کند.

نوزادان پس از خروج از تخم بعد از طی دو مرحله به صورت زنبور کامل در می آیند. در مرحله اول به صورت لارو کرمی شکل کوچک فاقد پاها و چشم می شوند و در خانه های کوچکی به سر می برند و پرستاران به آن ها غذا می رسانند و پس از چند روز به صورت زنبورهایی در می آیند که هنوز کامل نشده اند و به حالت خوابیده و خشک شده به سر می برند (مانند حالت پروانه ابریشم در پیله) به این جهت غذا نمی خورند تا وقتی که به صورت حشره کامل درآیند. البته لاروهای ملکه بیشتر به تغذیه از ژل رویال که توسط غده های حلقی کارگران جوان تولید می گردد، تغذیه می کنند و به همین جهت با سرعت زیاد بزرگ و تمایز می یابند.
از تخم های لقاح نیافته،زنبورهای نر (هاپلوئید ۱۶ کروموزوم) و از لقاح یافته ها، زنبورهای ماده (دیپلوئید و دارای ۳۲ کروموزوم) تولید می شود.
دم لارو چندین بار، پوست اندازی می کند روی سلول بوسیله موم پوشیده می شود و لارو در داخل آن قرار گرفته و شفیره نام دارد و دگردیسی را کامل نموده و به کمک آرواره های زیرین، سرپوش حجره را پاره کرده و به شکل یک نوزاد جوان بیرون می آید.بعد از عمل جفت گیری زنبوران نر، به بی غذایی می افتند و می میرند.